Tablica będzie upamiętniać społeczność żydowską i edukować kolejne pokolenia

Nieprzypadkowo wybrano datę tej uroczystości. Dokładnie w przededniu rocznicy, kiedy cały świat żydowski, obchodzi Dzień Pamięci o ofiarach zagłady. Tablica ma bowiem nie tylko upamiętniać społeczność, która żyła i współtworzyła przedwojenny Nowogród, ale i oddać hołd ofiarom Holocaustu.

- To dla mnie wyjątkowy moment i cieszę się, że mogę tu być - mówił Jeff Miller ze Stanów Zjednoczonych, potomek żydów, żyjących w Nowogrodzie, potomek społeczności żydowskiej w Ukrainie oraz potomek ofiar Holocaustu.

Przez 20 lat badał genealogię swojej rodziny, aż te - 4 lata temu - doprowadziły go do Nowogrodu.

- Zobaczyłem to miejsce i poczułem, że muszę coś zrobić, by poprawić stan cmentarza - wspominał Miller.

I zapewniał, że tablica to dopiero pierwszy krok. Mężczyzna chciałby też ogrodzić teren oraz upamiętnić osoby, które tam spoczywają. Nie ukrywa, że liczy na pomoc. Chciałby, by w zaangażowali się także obecni mieszkańcy, zwłaszcza młodzież.

Tablica powstała dzięki wsparciu, jakiego udzieliła Przyjaciołom Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce , aktorka Gwyneth Paltrow, która jest potomkinią działającego w XIX w. rabina nowogrodzkiego okręgu synagogalnego, Hersza Pelterowicza. Na planszy znalazła się nie tylko historia społeczności żydowskiej, ale i zdjęcie Hersza Pelterowicza, akt zawarcia małżeństwa oraz zdjęcie synagogi sprzed 1939 roku. Niestety po wojnie jedynymi pozostałościami jest cmentarz.

- Trzeba pamiętać o historii i o tym właśnie, że Nowogród był tworzony także przez żydów. Mówi się, że przed I wojną światową, stanowili 50 procent społeczności - mówił Grzegorz Palka, burmistrz Nowogrodu.

Cmentarz został założony około 1778 roku.

Jego dewastację rozpoczęli w czasie II wojny światowej hitlerowscy okupanci, a po wojnie nekropolia ulegała dalszej destrukcji, gdyż z jej terenu łatwo było pozyskać materiał budowlany. W rezultacie zachowało się jedynie około dwudziestu nagrobków. Historia tego miejsca zaczęła się na nowo w latach 2005–2007, kiedy na cmentarz trafiło z powrotem kilkanaście fragmentów nagrobków, w większości znalezionych w fundamentach jednego z pobliskich domów. Kilka macew przechowuje też Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika.

Historia Żydów w tym mieście sięga XV wieku, ale aż do wieku XVII było ich tu bardzo niewielu. Gmina żydowska ukonstytuowała się wieku XVIII – wzniesiono wówczas drewnianą synagogę. Na początku XIX wieku Żydzi stanowili 15 procent mieszkańców miasta. Nieco później Aleksander Połujański w Wędrówkach po guberni augustowskiej w celu naukowym odbytych pisał: „Żydzi tylko czwartą część ludności miasta [Nowogrodu] stanowiąc, prowadzą zwykłym trybem handel drobnostkowy produktami wiejskimi i kramarszczyzną”. W 1865 roku prawie co drugi mieszkaniec był pochodzenia żydowskiego, w 1908 roku zaś gmina żydowska liczyła aż 1542 osoby, które posiadały większość sklepów oraz prowadziły przeprawę promową na Narwi. Powstała wtedy druga synagoga, również drewniana.

W czasie I wojny światowej zniszczono około 70 procent zabudowy Nowogrodu, a Rosjanie nakazali Żydom opuszczenie miasta. W roku 1921 pozostało w nim tylko 514 Żydów, którzy nadal zajmowali się handlem i rzemiosłem na skalę lokalną. Kolejna fala zniszczeń wojennych dotknęła Nowogród we wrześniu 1939 roku. Ludność żydowska w większości uciekła do Łomży (do 1941 roku oba miasta były pod okupacją sowiecką, a następnie trafiły w ręce III Rzeszy). W styczniu 1943 roku około 300 żydowskich rodzin z Nowogrodu i Łomży zostało wywiezionych do obozu zagłady Auschwitz. O życiu społeczności nowogrodzkich Żydów mówią zachowane dokumenty, między innymi zaświadczenie o ogłoszeniu zaślubin wydane przez rabina Okręgu Bożniczego w Nowogrodzie Hersza Pelterowicza (opatrzone jego pieczęcią i podpisem) w związku z małżeństwem jego syna Szymka zawartym w Suwałkach z Cypą Lewitańską. Przechowywane jest w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach, a w zbiorach Archiwum w Łomży znaleźć można szereg podobnych dokumentów wydanych przez rabina Pelterowicza innym nowożeńcom.

Hersz Pelterowicz (1807–1877, zm. w Nowogrodzie) był ważną postacią lokalnego życia społecznego, mistrzem kabały i miejscowym rabinem darzonym przez współmieszkańców estymą. Jedno z podań, w którym Pelterowicz występuje jako „Raw Herszełe”, opowiada o niezwykłej mocy kabalisty: przekaz mówi o tym że zdmuchnął on chustką rozprzestrzeniający się ogień i uratował żydowskie domy przed pożogą. Mówiono później również, że dopóki żył, miasta nie nawiedzały pożary.

Rabin Pelterowicz spoczywa na tym cmentarzu, nie znamy jednak lokalizacji jego grobu, a jego nagrobek nie został dotąd odnaleziony. Członkowie nowogrodzkiej rodziny Pelterowiczów wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych i zmienili nieco brzmienie swojego nazwiska. Ich potomkowie żyją do dzisiaj – dzięki nim udało nam się pozyskać jego portret - przekazuje Piotr Puchta z Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce.